Białowieża

Wprowadzenie

Od XIV wieku w Białowieży istniał stały dwór myśliwski książąt litewskich. Pierwsze historyczne wzmianki o osadnictwie odnoszą się do roku 1639, gdy istniał tutaj folwark i dwór królewski. Miejscowe przekazy mówią, że już w XVII w. istniała w Białowieży niewielka cerkiew, zlokalizowana przy Drodze Browskiej, którą spalono razem z wsią w 1710 roku podczas szalejącej epidemii dżumy. Jedyną zachowaną po niej pamiątką ma być dzwon z 1661 roku, znajdujący się w cerkwi cmentarnej.

W 1795 roku po trzecim rozbiorze Polski Białowieża znalazła się na terenie Imperium Rosyjskiego. Niemal sto lat później w miejscu dworu polskich królów na polecenie imperatora Aleksandra III zbudowano carski pałac myśliwski, wokół którego założono park typu angielskiego. Wybudowano także linię kolejową oraz dworce Białowieża Pałac i Towarowa. W 1944 roku pałac spłonął i nie zachował się do dziś. Na jego miejscu znajduje się obecnie dyrekcja Białowieskiego Parku Narodowego i muzeum.
Wraz z carskim pałacem z tego samego budulca, czerwonej cegły, wybudowano w Białowieży prawosławną cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy. O jej wyjątkowości decyduje sprowadzony z Petersburga ikonostas, ozdobiony chińską porcelaną, tzw. majoliką. Jest to absolutny unikat, zabytek klasy zerowej. Na świecie istnieją tylko trzy takie porcelanowe ikonostasy.

Nieopodal głównej białowieskiej cerkwi znajduje się prawosławny cmentarz, założony w II połowie XVIII wieku. Jest tutaj wiele zabytkowych nagrobków – najstarsze pochodzą z lat 60-tych XIX wieku. Miejsce wiecznego spoczynku znalazły tutaj zacne osoby, związane z Białowieżą.

Wyjątkowość białowieskiej prawosławnej nekropolii polega na jej ekumenicznym charakterze. Spoczywją tutaj wszyscy Białowieżanie, nie tylko prawosławni, ale i innych wyznań, a nawet niewierzący, bez podziału na kwatery. Ludzie tak jak żyją obok siebie, tak też i są chowani. Zatem stoją obok siebie krzyże prawosławne i katolickie, a na nagrobkach widnieją napisy w różnych językach.

Historia cerkwi

Na cmentarzu znajduje się zabytkowa drewniana kaplica prawosławna pw. św. św. Cyryla i Metodego, należąca do parafii św. Mikołaja w Białowieży.

Pierwsza kaplica cmentarna, jak i sama nekropolia, powstały w II połowie XVIII wieku nieopodal myśliwskiego dworu królewskiego, dla potrzeb króla i jego świty. Dla ówczesnych mieszkańców cerkiew była niedostępna. Pierwszy opis kaplicy znajdujemy w „Inwentarzu… „z 1780 roku”. Wraz z cmentarzem jest ona również zaznaczona na mapie z 1784 roku.

Stojąca po dziś dzień kaplica św. św. Cyryla i Metodego została zbudowana w 1873 roku ze środków zebranych przez parafian. W tym samym roku zakupiono do niej ikony.

W 1912 roku cerkiewka ta została okradziona z Ewangelii i innych utensyliów. Po zbombardowaniu 1 września 1939 roku głównej świątyni parafialnej aż na cztery lata przeniesiono tutaj odprawianie wszystkich nabożeństw. W 1943 roku do cerkwi cmentarnej dobudowano przedsionek (tzw. pritwor czyli kruchtę).

Architektura

W 1977 roku cerkiew św. św. Cyryla i Metodego w Białowieży wpisano do rejestru zabytków.

Jest to świątynia orientowana, drewniana, o konstrukcji zrębowej, oszalowana. Nawa, wzniesiona na planie kwadratu, jest nakryta czterospadowym dachem namiotowym, zwieńczoną latarnią z cebulastą kopułką. Od wschodu znajduje się prezbiterium, mniejsze od nawy, zamknięte trójbocznie, z zakrystią od strony południowej. Po stronie zachodniej znajduje się kruchta, czyli pritwor.

W jej architekturze zastosowano unikalne rozwiązanie konstrukcyjne. Do kruchty dobudowano przybudówkę, która niejako wisi nad głównym wejściem. Znajdują się w niej trzy dzwony, z których najstarszy datowany jest na 1661 rok.

Uwagę zwracają

Unikalna jest kruchta z przybudówką niejako wiszącą nad wejściem, gdzie zawieszono trzy zabytkowe dzwony, również ten najstarszy z roku 1661.

Wewnątrz świątyni znajduje się jednorzędowy ikonostas i XIX wieczne ikony, spośród nich niektóre zasługują na szczególną uwagę. Jest ich w tej świątyni siedem. Są to ikony miesięczne, tzn. święci z całego miesiąca są przedstawieni na jednej ikonie.